برچسب: رمان

ترجمه « طاقت زندگی و مرگم نیست» از مو یان منتشر شد.

بی‌طاقتی زندگی و مرگ از زبان مو یان

داود علیزاده

مهدی غبرایی از جمله مترجمان تاثیرگذار دهه‌های اخیر است. از وی آثار متعددی از نویسندگانی چون ویرجینیا وولف، همینگوی و موراکامی، طیب صالح، خالد حسینی، ایشی گورو و… به زبان فارسی راه یافته است که همیشه با استقبال خوب مخاطبان روبرو شده است. این مترجم به‌تازگی کتاب پرحجمی از «مویان» نویسنده چینی را به نام «طاقت زندگی و مرگم نیست» با همکاری سحر قدیمی به فارسی ترجمه کرده است که نشر ثالث آن را به چاپ رسانده است.

این مترجم درباره موضوع اصلی و درون‌مایه کتاب «طاقت زندگی و مرگم نیست» به بامداد جنوب گفت: «داستان رمان از دهه پنجاه میلادی و پس از اصلاحات ارضی چین (تقسیم زمین خرده‌مالکان) شروع می‌شود و تا آستانه قرن حاضر (۲۰۰۰ م) و سلطه رژیم نیمه سرمایه‌داری با رنگ و لعاب ظاهراً سوسیالیستی می‌رسد. البته «مویان» موضوع را سر راست و با شگرد رئالیستی بیان نمی‌کند؛ بلکه با بهره‌گیری از فنون استادان بزرگ داستان‌نویسی، از لارنس استرن گرفته تا فاکنر، داستان را در لفافی از تخیل بسیار پیچیده و طنز تلخ و شیرین می‌پیچاند و خواننده را به حیرت می‌اندازد.»

همچنین وی درباره محتوای کتاب بیان داشت: «رمان به پنج کتاب تقسیم‌شده: کتاب اول: مصائب خر، کتاب دوم: زور ورزا، کتاب سوم: بازیگوشی‌های خوک، کتاب چهارم: … سگ و کتاب پنجم… برای آنکه داستان را لو ندهم، از جزئیات می‌گذرم و فقط بگویم قهرمان داستان در قالب هریک از این‌ها نیمی از چرخه تناسخ را طی می‌کند و شرح ورود او به دوزخ و روبرو شدن با مالک دوزخ و شاهد حماقت‌های انسان بودن در قالب هریک از این حیوانات خانگی را که مثلاً می‌توان در کلیله‌ودمنه و امثالهم سراغ گرفت و مویان آن را به زندگی روزمره چین معاصر آورده و مضحکه و تراژدی کم‌نظیری از آن ساخته است.»

غبرایی همچنین به موارد فوق این نکته‌ها را نیز افزود: «رمان به اشعاری هم مزین شده که کوشیده‌ایم با وزن و گاهی قافیه و غالباً طنز گونه در آوریم. به‌علاوه، نویسنده هوشمندانه همه چیز را، از صدر تا ذیل به سخره گرفته و خودش هم گاه و بی‌گاه در داستان سرک می‌کشد و خود را از دست انداختن معاف نمی‌دارد. خلاصه، داستانی نوشته که در قوطی هیچ عطاری پیدا نمی‌شود و من را (شیدایی داستان و قصه) شیفته قلمش کرده و اوایل به غش‌غش خنده و اواخر به های های گریه انداخت.»

نشر ثالث متولی انتشار کتاب در معرفی رمان چنین آورده است: «رمان طاقت زندگی و مرگم نیست، مصداق عینی این توصیف آکادمی نوبل است. مویان در این اثر ستوده شده که در بعضی صفحات به رئالیسم جادویی نزدیک می‌شود، داستان زمین‌داری را در دوره جنبش اصلاحات ارضی چین روایت می‌کند. او پس از مرگ در هیئت حیوانات مختلف و سرانجام آدمی حلول می‌یابد و جامعه کمونیستی چین را با طنزی دل‌نشین به سخره می‌گیرد.»

مویان به معنای «حرف نزن» نام مستعار نویسنده چینی «گوان موئه» است که در سال ۲۰۱۲ موفق به کسب جایزه نوبل ادبیات شد. آکادمی نوبل این جایزه را به دلیل واقع‌گرایی وهم‌آلود آمیخته با داستان‌های عامیانه و تاریخی در آثار مویان به این نویسنده برجسته چینی اهدا کرده بود. تا پیش از آنکه مو یان برنده نوبل شود، اثری از او به فارسی ترجمه نشده بود و نه‌تنها برای مخاطبان فارسی، بلکه برای جامعه ادبی ایران نیز نویسنده مهجوری بود. این در حالی است که «مویان» جوایز و افتخارات متعددی تا پیش از نوبل کسب کرده بود. بخشی از افتخارات مویان شامل موارد ذیل می‌شود: نامزد «جایزه بین‌المللی نیوستاد:۱۹۹۸»، «جایزه کریاما:۲۰۰۵»، «جایزه فرهنگ آسیایی فوکوکا و نامزد جایزه ادبی آسیا:۲۰۰۷»، «برنده جایزه نیومن برای ادبیات چینی:۲۰۰۹»، «برنده جایزه ادبی مائودان:۲۰۱۱» و جایزه نوبل ادبی:۲۰۱۲»

البته جایزه نوبل برای مویان بدون حاشیه نبود و اعتراضاتی به شخص مو یان و همچنین آکادمی نوبل شد. به‌طور مثال نویسنده چینی «ما جیان» از عدم همبستگی و تعهد مو یان در قبال دیگر نویسندگان و روشنفکران چینی که علی‌رغم آزادی بیان تصریح‌شده در قانون اساسی چین بازداشت و مجازات شده‌اند، اظهار تاسف کرد. هم‌چنین «آی ویوی» هنرمند دگراندیش چینی گفته که او با جایزه دادن به یک نویسنده دولتی مخالف است. «هرتا مولر» نویسنده آلمانی و برنده جایزه نوبل ادبیات در سال ۲۰۰۹ نیز در مصاحبه با روزنامه گاردین اعلام کرده بود که اعطای جایزه امسال مو یان بی‌احترامی بزرگی به همه کسانی است که در راه دموکراسی و حقوق بشر می‌جنگند!

در پی این انتقادات آکادمی نوبل سوئد واکنش نشان داد. منشی آکادمی سوئد، «پتر انگلوند» در ایمیلی به همان روزنامه نوشت، «هیچ‌وقت دیده نشده که مویان سانسور در چین را تحسین کرده باشد. خود او گرفتار سانسور است. یان نویسنده‌ای است که تصمیم گرفته در خود چین تأثیرگذار باشد. بر این اساس طبیعی است. دامنه تأثیرگذاری او محدود باشد… «کنزا بورو اوئه» نویسنده ژاپنی و برنده جایزه ادبیات نوبل سال ۱۹۹۴ ما را متوجه مویان کرده است و از این انتخاب آکادمی به‌هیچ‌وجه مأیوس نیست.»

بحث بر سر موضع مو یان درباره سانسور پس از جایزه نوبل نیز ادامه داشت به ویژه پس از اینکه نویسنده در مصاحبه‌ سه ساعته‌ با «مورنینگ پست» که در سال ۲۰۱۳ در آپارتمان شخصی او در حومه پکن انجام شد گفت: «سانسور نویسندگان را تشویق می‌کند که حیطه‌های ممنوعه را به چالش بکشند،‌ اما من نمی‌گویم که این تابوها موجب ظهور آثار خوب در حوزه‌ ادبیات می‌شوند، در واقع اصلا منظورم این نیست.»

«اصغر نوری» در مقدمه ترجمه کتاب «گوساله و دونده دو استقامت» مویان را پرمخاطب‌ترین نویسنده زنده چینی در سطح جهان می‌داند. آنچه باعث این شهرت شد، سال‌ها پیش از نوبل برای مو یان رخ‌داده بود. کارگردان چینی «ژانگ ییمو» در سال ۱۹۸۷ از روی رمان «ذرت سرخ» مویان فیلمی ساخت که در همان سال برنده خرس طلایی جشنواره برلین شد. این موفقیت باعث شد تا نظرها به‌سوی مویان جلب شود و آثار او به چندین زبان ترجمه شوند. پس از این فیلم «ییم هو» در سال ۱۹۹۶ فیلم «خورشید شنوا» را کارگردانی کرد که خرس نقره‌ای جشنواره برلین را نیز برایش به ارمغان آورد. در ادامه «ژانگ ییمو» در سال ۲۰۰۰ برای بار دوم فیلم دیگری با اقتباس از آثار مویان ساخت. فیلم «ایام خوشی» بر اساس داستان «دست از مسخره‌بازی بردار اوستا» تولیدشده بود. اقتباس از آثار مویان با فیلم «نوآن» به کارگردانی «هو جیانکی» در سال ۲۰۰۳ ادامه یافت.

پس‌زمینه آثار مویان به نقل از خودش در کتاب «دست از مسخره‌بازی بردار اوستا» چنین است: «بنا به پس‌زمینه طبقه پایینم در اجتماع، داستان‌هایی که نوشتم پر شده از عادی‌ترین دیدگاه‌ها و هر کسی که در آن‌ها دنبال ذوق و زیبایی با ظرافت بگردد یحتمل سرخورده می‌شود و کاری‌اش هم نمی‌توانم بکنم. نویسنده چیزی را می‌نویسند که می‌داند. آن‌هم به روشی که به نظر خودش طبیعی باشد. من گرسنه و تنها بزرگ شدم و شاهدی بر بی‌عدالتی و رنج آدمی بودم. سرم آکنده است از همدلی برای انسان‌ها و به‌طور عام خشم نسبت به جامعه‌ای ممو از نابرابری.» (مویان،۱۴:۱۳۹۵)

و البته این شیوه بیان و روایت همیشه به مذاق منتقدان ساختارگرا و جزم‌اندیش خوش نیامده است تا جایی که مویان اذعان می‌کند که: «من نویسنده‌ای‌ام بدون تعلیم نظری؛ اما تا حدی به لطف سنت‌های محبوب چینی که قصد تداومشان را دارم تخیلی بارور دارم. شاید من نسبت به مفاهیم مغلق ادبی ناآگاه باشم؛ اما از پدربزرگ و مادربزرگم و بسیاری از قصه‌گوهای روستا خوب یاد گرفته‌ام چطور داستانی مسحورکننده را پیچ‌وتاب دهم. منتقدانی که دیدگاهشان را نسبت به ادبیات بر مبنای نظریه‌های علمی استوار می‌کنند مرا چندان جدی نمی‌گیرند؛ اما آیا آن‌ها می‌توانند داستانی بنویسند که تخیل خواننده‌ای را جذب خود کند. (همان: ۱۹)

آثار مویان به طرز شگفت‌انگیزی ماهیت تلخ یک جامعه محصور و ایدئولوژیک را نشان می‌دهد. مویان در همان منبع فوق می‌گوید: «حالا که به چهل سال قبل نگاه می‌کنم می‌بینم که اوایل دهه ۱۹۶۰ یکی از غریب‌ترین دوره‌های چین مدرن بوده است. عصر تحجری بی‌سابقه. از یک‌سو آن سال‌ها کشور در چنگال رکود اقتصادی و محرومیت فردی بود. با اندکی برای خوردن و ژنده‌ای برای پوشیدن مردم جان می‌کندند تا مرگ را از خانه‌هایشان دور نگه‌دارند. از سوی دیگر همین دوره زمان هیجان‌های شدید سیاسی هم بود. شهروندان گرسنه کمربندهایشان را سفت‌تر می‌بستند و حزب را در آزمون‌وخطاهای کمونیستی‌اش تعقیب می‌کردند. درست است که از گرسنگی داشتیم هلاک می‌شدیم؛ اما خودمان را خوش‌اقبال‌ترین مردم دنیا می‌دانستیم. باور کرده بودیم که دو سوم مردم دنیا در سیه‌روزی محض زندگی می‌کنند و وظیفه مقدر ما بود که آن‌ها را از دریای رنجی نجات دهیم که غرقش بودند.» (همان:۸)

«موریسون دونالد» از مجله تایم در مورد او نوشته بود که مو یان با برگزیدن گذشته به عنوان بستر اصلی داستا‌های خود و با کمک پوشیدگی نهفته در سبک رئالیسم جادوئی‌اش در حقیقت از تحریک کردن دستگاه سانسور چین پرهیز می‌کند. (http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,501050221-1027589,00.html)

و «ایزابل هیلتون» ادیتور ادبی و در مقاله ای منتشر شده در گاردین، بهره گیری از فابل و رئالیسم جادویی و وهمی مو یان را تحت تاثیر گابریل گارسیا مارکز می داند.        (https://www.theguardian.com/books/2014/dec/18/frog-mo-yan-review-chinese-nobel-laureate)

پس از نوبل ۲۰۱۲ تا به امروز آثار متعددی از مویان به فارسی ترجمه‌شده است که این ترجمه‌ها به‌واسطه از زبان انگلیسی و فرانسه صورت گرفته است. آثاری چون: «دست از این مسخره‌بازی بردار اوستا، بابک تبرایی»، «گوساله و دونده‌ی دو استقامت، اصغر نوری»، «ذرت خوشه‌ای، اسد رخساریان»، «ذرت سرخ، ناصر کوه‌گیلانی»، «نره گاو، منا عباس‌نژاد»، «ایام خوشی، بهارک بهارستانی» و البته جدیدترین اثری که از مویان ترجمه‌شده است. «طاقت زندگی و مرگم نیست»  با ترجمه مهدی غبرایی است.

آثار مو یان به فارسی

مویان، ۱۳۹۳(گوساله و دونده‌ی دو استقامت) ترجمه اصغر نوری، انتشارات نگاه

مویان ۱۳۹۳ (ذرت خوشه‌ای) ترجمه اسد رخساریان نشر پانیذ

مویان، ۱۳۹۴، (دست از این مسخره‌بازی بردار اوستا) ترجمه بابک تبرایی، نشر چشمه

مویان ۱۳۹۵(ذرت سرخ) ترجمه ناصر کوه‌گیلانی، نشر چشمه

مویان ۱۳۹۵(نره گاو) ترجمه منا عباس نژاد نشر سولا

مویان ۱۳۹۵ (ایام خوشی) ترجمه بهارک بهارستانی نشر زرین کلک آفتاب مشهد

مویان ۱۳۹۸ (طاقت زندگی و مرگم نیست) ترجمه مهدی غبرایی، سحر قدیمی، نشر ثالث

 نقطه سرخط: هم‌زمان دو ترجمه از اولیس جویس منتشر شد؛

مقلدان جدید جویس در راه هستند!

داود علیزاده

نزدیک به صدسال از چاپ رمان «یولسیز» (اولیس) «جیمز جویس» می‌گذرد؛ اثری که مقصود جویس از نوشتن آن، تغییر سرنوشت ادبیات معاصر بوده است. اولیس از معدود رمان‌هایی است که در تمامی فهرست‌های صدتایی برترین‌ها اعم از« گاردین» یا «لوموند» جایگاه ثابتی دارد و در فهرست کتابخانه مدرن نیز در صدر قرار دارد.

دامنه تاثیرگذاری اولیس اثر جیمزجویس آن‌قدر وسیع است که دست‌کم نیم‌قرن برای بخش بزرگی از جامعه جهانی ادبیات به‌عنوان پارادایمی در حوزه ادبیات داستانی و رمان مطرح بوده است.

جویس این اثر را در سال ۱۹۲۲ منتشر کرد و البته نه در کشور خودش ایرلند؛ بلکه در پاریس چراکه مفتشان عقاید ایرلند، این اثر را منافی اخلاق عمومی ارزیابی کردند؛ اما «اولیس» پس از انتشار آن‌چنان موردتوجه مخاطبان خاص و منتقدان ادبی قرار گرفت که کمتر رمانی تا به امروز تا این حد مورد تحسین و تحلیل قرارگرفته است؛ به‌طوری‌که به‌گمان بسیاری از منتقدان، اولیس در تاریخ رمان تحولی ایجاد کرده است که بعد از نگارش این اثر تا مدت‌های زیادی اثر آن برنوشته‌های نویسندگان بزرگ مستولی بوده است.

با ‌وجود این، تا امروز ترجمه‌ای از آن به دست خواننده‌ فارسی‌زبان نرسیده است. تلاش‌های پراکنده برای ترجمه این اثر متعدد بوده است. علی کاکاوند، ایمان فانی، وحید مواجی و … هرکدام بخش‌های از اولیس را جداگانه در اینترنت منتشر کردند؛ اما در ادامه خبری از بخش‌های بعدی دیده نشد. تنها کسی که مدعی ترجمه تمام متن اولیس است «منوچهر بدیعی» مترجم دیگر آثار جویس بود. ترجمه‌ای که جز فصل هفدهم از آن هیچ‌گاه منتشر نشد.

منوچهر بدیعی در پیش‌گفتارش بر کتاب «اولیس جویس؛ عصاره داستانی» در مهرماه ۱۳۹۳، درباره انتشار متن کامل ترجمه فارسی اولیس نوشته است: «مترجم ده سال پیش در گفت‌وگویی با علی صلح‌جو، پژوهشگر و مترجم و ویراستار برجسته، گفت که انتشار و ترجمه فارسی کامل «اولیس» به عمر من وصال نخواهد داد. اکنون‌که مترجم به پایان عمر خود نزدیک‌تر شده است، این سخن قوت بیشتری یافته است. عمر همه ما ناپایدار است؛ اما «آینده بسی دیر بپاید.» آیندگان روزی سرانجام «اولیس» را خواه در ترجمه فارسی مترجم خواه در ترجمه کسان دیگر خواهند خواند. مترجم با خواندن «اولیس» و نوشتن آن به فارسی دریافته است که زبان فارسی، دست‌کم در حدود تجربه و آگاهی مترجم، برای ترجمه «اولیس» و حتی «شب‌زنده‌داری فینگن‌ها» بسیار تواناست. هدف مترجم از ترجمه «اولیس» بیش از انتشار آن درک همین توانایی بوده است. مترجم گمان می‌کند به این هدف نزدیک شده و در هرحال، اجر خود را گرفته است.»

میل به خوانش این اثر در نزد مشتاقان ادبیات داستانی روزافزون بوده است. سایر محمدی در گزارش ایبنا در تاریخ بهمن ۹۳ آورده است: «خود بدیعی در این مورد گفته است: «الانسان حریص بمامنع» یک‌چیزی است که ممنوع شده و مردم حریص شده‌اند. مردم نسبت به مسائلی که مستور است و معمولا پوشیده است کنجکاوی دارند. من حاضر نیستم قبول کنم این‌همه سوال که پیش می‌آید به خاطر ارضای این نوع کنجکاوی باشد. اصلا چرا؟ نه برای اینکه مردم در این زمینه‌ها کنجکاو نیستند، هستند؛ ولی این کنجکاوی را الآن از هزار طریق دیگر می‌توانند ارضا کنند. چرا بیایند رمان یک نویسنده را با ۱۱۶۲ صفحه بخوانند و تازه ببینند که آن‌جور هم که شنیده‌اند، نیست.»

ترجمه رمان اولیس از موضوعات مناقشه‌برانگیز بوده است؛ تا جایی که برخی معتقدند چنین اثری به‌واسطه بازی زبانی، بینامتیت و… در ترجمه ارزش خود را از دست می‌دهد؛ چه‌بسا ترجمه امانت‌مدارانه آن غیرممکن باشد و یا به خاطر وجود زبان صریح و بی‌پروا در ممیزی شرحه شرحه می‌شود. هرچه باشد… چه دشواری کار و چه آینده نامعلوم پس از ترجمه و. باعث شده بود مترجمان تاکنون برای ترجمه این اثر و انتشارش پیشرو نباشند و اگر اقدام کنند ناکام بمانند.

از دشواری ترجمه اولیس همین بس که بدیعی می‌گوید: «حقیقت آن است که داستان اولیس لابه‌لای اساطیر یونان، تاریخ و جغرافیا و افسانه‌های ایرلند، مناسک مسیحیت، انواع گوناگون سبک‌های ادبی، سیلان خودآگاهی و تک‌گویی درونی، اشارات ادبی و فلسفی و حتی علمی، پاره‌هایی از زندگی جویس و خانواده‌اش، زندگی روزمره دابلینی‌ها، تکه‌هایی از ترانه‌ها و اپراها که خواندن آن‌ها رواج داشته و اشاره به بیش از هزار شخصیت که هرکدام نمونه‌ای از صاحبان مشاغل و حرفه‌های گوناگون هستند، پراکنده و پنهان است. (در اولیس به چند اپرا و ۳۰۴ ترانه و تصنیف و سرود و ۵۲ شعر کودکانه و آواز به‌اصطلاح کوچه‌باغی اشاره‌شده است.)»(همان)

با همه این اوصاف، این روزها خبر انتشار ترجمه اولیس جویس در محافل ادبی پیچیده است. از یک‌سو «فرید قدمی» جلد اول اولیس را با همکاری نشر «مانیاهنر» به بازار نشر ارائه داده است. فرید قدمی مترجم این کتاب، در گفت‌وگو با خبرنگار ایلنا در تاریخ ۲۸ فرودین ۹۷ بیان می‌کند که ترجمه فارسی این رمان در چهار جلد قرار است منتشر شود که جلد نخست آن اکنون زیر چاپ است.

به گفته این نویسنده و مترجم، رمان «اولیس» در اصل در سه کتاب و درمجموع در هجده اپیزود، نوشته‌شده است که جلد نخست ترجمه فارسی آن ترجمه کامل کتاب اول است. او همچنین بیان کرده که جلدهای بعدی با فواصل چهارتا شش‌ماهه منتشر خواهند شد.

از سوی دیگر اکرم پدرام نیا نیز ترجمه جلد اول خود از «یولسیز»(اولیس) را با همکاری نشر «نوگام» در صف انتشار دارد، ترجمه‌ای که به گفته پدرام‌نیا در گفت‌وگو با ایسنا در مهرماه ۹۷: «با ویرایش دقیق و خلاقانه‌ رضا شکراللهی که آن ‌هم چندین ماه طول کشید آماده چاپ و انتشار است.»

همچنین پدرام‌نیا در همان مصاحبه درباره شروع ترجمه اولیس می‌گوید: «مطالعه و تحقیق جدی درباره‌ این اثر را از زمستان ۱۳۹۱، پس از ترجمه رمان «لولیتا» شروع کردم. البته از آغاز دهه‌ ۸۰، به‌شکل پراکنده، درباره‌ آن تحقیق و مطالعه می‌کردم و به‌دلیل وفور جملات ایتالیایی و فرانسوی، همزمان به آموختن این دو زبان نیز مشغول شدم. ترجمه آن را از شهریور ۱۳۹۳ شروع کردم و از همان زمان تا امروز، روزی ۱۰ و گاه تا ۱۴ ساعت روی آن کار می‌کنم.»

سه سال بعد از آنکه اکرم پدرام‌نیا ترجمه اولیس را شروع کرده بود؛ فرید قدمی نیز بر صفحه اینستاگرامی مجازی خود در سال ۹۶ با این پست اعلام کرد که تصمیم به ترجمه اولیس در ظرف یکی دو سال دارد: «تصمیم گرفته‌ام در پروژه‌ای یک تا دوساله رمان «اولیس» جیمز جویس را ترجمه و منتشر کنم؛ اگرچه این کتاب را منوچهر بدیعی بزرگ و عزیز هم ترجمه کرده؛ اما خب، بیشتر از دو دهه است که همه در انتظارش مانده‌ایم و چه بی‌شمار فارسی‌زبانانی که «اولیس» را نخواندند و مردند در این سالیان. علاوه بر این، به گمانم، خیلی هم خوب است که شاهکار مطلق ادبیات مدرن که تاریخ رمان بدون آن چیز بزرگی کم دارد، در فارسی هم دو تا ترجمه داشته باشد، گیرم که ترجمه بدش از آن ‌من باشد و ترجمه خوبش به‌یقین از آن بدیعی. ترجمه چنین اثری؛ اما نیازمند وقت و تلاش بسیار است، کاری که دست‌کم من نمی‌توانم بدون حمایت خوب یک ناشر از عهده‌اش بربیایم. امیدوارم به‌زودی زود ناشری حمایت گر پیدا شود و ترجمه این رمان درخشان را بی‌آغازم.»

چه قدمی و چه پدرام‌نیا از هرجایی که شروع کرده باشند در یک نقطه و آن هم انتشار جلد اول به هم رسیدند؛ هرچند جلد اول اولیس قدمی در ۱۸۹ صفحه و یولسیز پدرام‌نیا در ۵۷۰ صفحه دربرگیرنده شش فصل اول کتاب است. قرار است ترجمه قدمی در چهار جلد و ترجمه پدرام‌نیا در شش جلد منتشر شود.

به‌زودی منتقدان و مخاطبان می‌توانند هر دو ترجمه را در دسترس داشته باشند و کیفیت را مقایسه کنند؛ اینکه این ترجمه‌ها تا متن کامل اولیس ادامه یابد نیز حرف دیگری است؛ اما آنچه می‌تواند موردتوجه باشد پیامدی است که ترجمه اولیس بر ادبیات داستانی ایران خواهد داشت. ازآنجا که هر اثر تقدیس شده‌ای موجی از مقلدان را در ادامه خود خواهد کشید، با ورود اولیس به ادبیات فارسی، نگاه مخاطب و نویسنده ایرانی به جویس و اولیس از پنجره نگاه مترجمان مذکور خواهد بود. اینکه این پنجره مصداق فیل در تاریکی باشد یا دیدگاهی بر گستره اولیس در آینده مشخص خواهد شد؛ اما به‌زودی شاهد موجی از مقلدانی خواهیم بود که از همین پنجره سعی در پریدن خواهند کرد.

اولیس جویس اگر از قِبَل این ترجمه‌ها به دست مخاطب فارسی برسد؛ ‌صد سال تاخیر داشته است و باید این نکته را در نظر داشت که از پیدایش رمان در جهان تا پیدایش رمان در زبان فارسی بیش از سه قرن فاصله وجود دارد. عمق این فاصله بین دنیای رمان فارسی (اثر، نویسنده و مخاطب فارسی‌زبان) و همسان‌های خود در جهان بیرون، زمانی بیشتر به چشم می‌آید که در نظر گرفته شود: روند نگارش و انتشار رمان در جهان همچنان روبه‌جلو حرکت کرده است و از انبوه رمان‌های گذشته و حال در جهان تنها تعداد محدودی آن ‌هم از گذر ترجمه به ادبیات فارسی وارد شده است. باید در نظر داشت که کنش ترجمه نیز، هزار اما و اگر دارد. آن‌چنان‌که از اثر مبدا همه ویژگی‌های متن به اثر مقصد منتقل نمی‌شود. با این‌ حال از قِبَل ترجمه آثار جهانی، ادبیات فارسی تنها با آثاری روبه‌رو شده است که از صافی سلیقه مترجمان و ناشران، بضاعت دانش مترجمان و چارچوب عرفی، شرعی، مدنی و اقتضای بازار نشر گذشته است. با این ‌همه موانع می‌توان تصور کرد منظری که نویسنده و مخاطب (محصور در زبان فارسی) از جهان رمان و رمان جهان دارد، در چه حدی و چگونه است! موقعیتی که پدیده مذکور را به‌مثابه فیل در تاریکی قرار می‌دهد. حال با این بضاعت ترجمه اولیس و نگاه به آن نیز تا اصل مطلب فاصله بسیاری خواهد داشت. بحث بر سر چرایی ترجمه اولیس نیست. به‌هر حال اولیس دیر یا زود ترجمه می‌شد و پیامدی هم اگر داشته باشد طبیعی است؛ اما این پیامد تاسف‌بار خواهد بود و ناگواری ماجرا در اولیسیسمی است که مقلدان در آینده بر سر ادبیات فارسی آوار خواهند کرد و دوره گذار از آن دربردارنده آثار ناخوشایندی خواهد بود. امری‌ که ای کاش سال‌های گذشته از آن عبور کرده بودیم و شاهدش نبودیم.

بامداد جنوب صفحه هنر و ادب: ۹ اردیبهشت ۱۳۹۸

گفت‌وگو با فروغ آذر نویسنده کتاب« هیچ‌کس نمی‌آید»:

قصه‌گویی برایم در اولویت است

داود علیزاده

در سال جاری «فروغ آذر» مجموعه داستان کوتاه «هیچ‌کس نمی‌آید» را به همت نشر «ری‌را» منتشر کرده است. اکثر داستان‌های آذر بر محور دغدغه‌های زنان است که در لایه‌های ذهن شلوغ؛ اما تنها و یگانه شخصیت‌ها می‌گذرد. دیگر وجه بارز داستان‌های وی، نوعی نگاه نوستالژیک به پدیده‌هاست که در گذر زمان دیگر در دسترس نیستند و شخصیت‌ها با تمسک جویی به نشانه‌هایی در دل موسیقی و مکان‌های خاطره‌انگیز و … تمام تلاش خود را به کار می‌گیرند تا از پس ذهن حال‌گریز خود برآیند. مجموعه داستان «هیچ‌کس نمی‌آید» شامل ۲۱ داستان کوتاه است و نام کتاب نیز برگرفته از نام داستان نهایی این مجموعه است. گفت‌وگویی را با این بانوی نویسنده صورت دادیم که شما را به خواندن آن در ادامه دعوت می‌کنیم.

خانم آذر گفت‌وگویمان را با شروع داستان‌نویسی شما آغاز کنیم؟ از چه زمانی داستان‌نویسی برای شما جدی شد؟

گاهی جرقه‌ای باعث نوشتن شعر یا داستانی می‌شود و جرقه این عشق به ادبیات درون من از زمانی آغاز شد که یکی از کتاب‌های پدرم را در کودکی خواندم و از اینکه چیزی نفهمیدم، بسیار وحشت کردم. این ترس پرکشش باعث شد که راه بیفتم. از طرفی عاشق خواندن هم بودم. طوری که نوشته‌ها را به جای آنکه بخوانم با ولع می‌خوردم. آن‌وقت‌ها ما فقط دل‌خوش به کیهان بچه‌ها بودیم و نوشتن را از همان زمان با خاطرات کودکی شروع کردم و یک‌گوشه جمع … ولی از وقتی جدی شروع کردم که یک نفر از اهالی ادبیات با خواندن یکی از قصه‌هایم گفت: «استعداد داشتید؛ ولی مثل جنینی سقط شده است!» همین مساله باعث شد که جدی برای نوشتن تصمیم بگیرم. حداقل اینکه به خودم ثابت کنم که برای نوشتن از ته قلب هیچ‌وقت دیر نیست و تا وقتی فکر و مغز کار می‌کنند، می‌شود نوشت.

نظرتان درباره شرکت در کلاس و کارگاه‌های داستان‌نویسی برای نویسندگی بفرمایید؟

کارگاه و کلاس‌های مربوط به ادبیات بی‌نتیجه نیست و من از استادان بزرگوار و کارگاه‌های زیادی استفاده برده‌ام. اساتیدی چون سیاوش گلشیری، سلمان باهنر، محمد‌رضا گودرزی، علیرضا ایرانمهر، محمود نیکبخت و… در کل به این نتیجه رسیده‌ام که در حد نیاز و اعتدال لازم هستند؛ ولی بیشتر نه! چون هزینه‌اش از فایده‌اش بیشتر است. من در تمام عمرم کتاب زیاد خوانده‌ام که حالا فقط لردی از آن‌ها ته ذهنم ته‌نشین شده است. باید تاکید کنم که تاثیر خواندن بیشتر است. خواندن و خواندن…

در داستان‌های شما حس نوستالژی عمیقی به چشم می‌آید، به نظرتان این جنبه از چه چیزی نشأت گرفته است؟

این حس بیشتر از تجربه زیسته‌ام است و ثبت خاطراتی که در ذهنم عجیب پررنگ مانده است و باعث می‌شود که با سرسوزن ذوقی که دارم حتی کمبودها و خاطرات تلخی که برای همه به‌نوعی هست به‌صورت قصه شیرین تعریفش کنم.

چقدر از داستان‌های شما از زندگی شخصی شما سرچشمه گرفته است؟ از خاطرات شخصی‌تان هم در دل داستان‌ها استفاده کردید؟

بله! در بیشتر داستان‌ها از خاطرات خودم استفاده کرده‌ام؛ البته در صرف روایت واقعیت باقی نمانده‌ام؛ بلکه تخیل نیز چاشنی کار شده است. خیال ابزار کار نویسنده است و در کنار خاطراتم، از شنیده‌هایم نیز مثل پازل کنارشان چیده‌ام.

در داستان‌های شما زبان داستانی به سمت نثر رمان گرایش دارد. بخت خودتان را در نوشتن رمان هم آزمودید؟ به نظر می‌رسد که در زبان داستانی شما این گرایش مشهود است؟

اینکه بعضی داستان‌ها بیشتر به سمت نثر رمان گرایش دارد، با شما موافقم؛ اما دلیلی که باعث شد بیشتر سراغ داستان کوتاه بروم. در ابتدا علاقه خودم به داستان کوتاه بود و دیگر اینکه به مخاطب پرمشغله فکر می‌کردم. چیزی که این روزها عمومیت دارد و همه به‌نوعی با آن درگیر هستند، کمبود وقت و مشغله است. به‌هرحال نویسنده در داستان کوتاه حرفش را زود، تند و سریع می‌گوید و خواننده هم می‌گیرد. البته این نکته را هم بگویم که در حال حاضر مشغول نوشتن رمانی هستم که امیدوارم به‌زودی به پایان برسد.

در داستان‌نویسی چقدر فرم و تکنیک برایتان اهمیت دارد و چقدر قصه؟

البته سعی کرده‌ام که فرم و تکنیک رعایت شود؛ ولی قصه‌گویی برایم اهمیت دارد و در اولویت است و لذت بیشتری می‌برم. به همین دلیل قیاس به نفس کرده‌ام که شاید مخاطب نیز همین حس را داشته باشد؛ بنابراین به وجه قصه در داستان‌هایم بیشتر توجه کرده‌ام و البته سعی داشتم که از فرم و تکنیک هم غافل نمانم.

از ویژگی داستان‌های شما شاعرانگی در متن است. مثلا در داستان حلقه: «ابرها کیپ گرفته‌اند و هوای گریه‌ دارند. باد پاییزی دست به کاره شده و حسابی به رفت‌وروب افتاده است.» و یا در داستان از ایوان روبرو: «شفق و فلق انگار با هم کنار آمده و از سر راه سپیده کنار می‌روند!» دراین‌باره توضیحی بفرمایید؟

در این مورد هم با شما موافقم. من به شعر خیلی علاقه دارم. مطالعه شعر هم جزئی از برنامه مطالعاتی‌ام است. به‌خصوص فروغ نازنین و جاودان که اعتقاد دارم چه در زمانه حیاتش و چه تا همین امروز هم به‌درستی شناخته‌ نشده است. می‌توانم این شاعرانگی در متن و نثر را حاصل همان علاقه و خوانش‌ها بدانم که البته به‌صورت ناخودآگاه در دل نثر خودش را نشان داده است؛ چون نظر و سلیقه‌ام در داستان‌نویسی داشتن نثری صریح و بدون تکلف و اضافه است؛ ولی شاید تک‌روی بنده هم باشد.

اسم کتاب شما «هیچ‌کس نمی‌آید» است که در آن نوعی ظرافت معنایی وجود دارد. هیچ‌کس نمی‌آید درواقع یعنی همه می‌آیند. هیچ در ابتدای جمله و فعل منفی در انتها، باعث می‌شود معنای جمله عکس ظاهرش شود. رودکی بیتی دارد که هزار سال پیش‌گفته است. با صد هزار مردم تنهایی/ بی صد هزار مردم تنهایی… تنهایی درواقع به معنای در خلوت بودن نیست و تنهایی واقعی وقتی قابل‌لمس است که در جمع احساس شود. مایل هستید درباره اسم کتاب نیز توضیحی بفرمایید؟

در ابتدا بگویم که من این اسم مفهومی‌اش را دوست دارم به نظرم این اسم با مضمون اکثریت داستان‌هایم هماهنگی داشت. به این گفته اعتقاد دارم و همه این‌ها دست‌به‌دست هم داد تا انتخابش کنم. ضمن اینکه در کتاب هم داستانی به همین نام وجود دارد.

مهم‌ترین دغدغه‌ای که در این کتاب به آن پرداختید، چه بوده است؟

مشکلات زنان در جامعه همیشه دغدغه‌ام بوده است و خواهد بود. برای همین سعی کرده‌ام مسائل زنان را حداقل در دوران معاصر رصد کنم. هرچند تجربه‌های خودم و یا شنیده‌هایم از بزرگ‌ترها نیز به میزان حساسیت من افزوده است؛ به‌طوری‌که گاهی با مواجه به برخی معضلات و مشکلات زنان در جامعه به‌شدت متاثر می‌شوم. هرچند می‌دانم که از این نوع مشکلات در جوامع دیگر هم به چشم می‌خورد با شدت کمتر یا بیشتر… از این نظر چون دغدغه زنان را از دل‌ و جان دارم فکر می‌کنم به‌مثابه مثال معروف «هر آنچه از دل برآید، لاجرم بر دل نشیند» باشد.

در نوشتن داستان‌هایتان بیش از همه تحت تاثیر کدام نویسنده بوده‌اید؟

من خیلی از نویسنده‌های ایرانی و خارجی را دوست دارم و خودآگاه و ناخودآگاه تاثیر گرفته‌ام به‌خصوص بهرام صادقی و چخوف؛ ولی تقلید به‌هیچ‌وجه. همیشه سعی کرده‌ام خودم باشم و شاید همین تک‌روی‌ها، گاهی مرا از فرم و تکنیک دور و در فضای قصه غرق کرده باشد.

شخصیت زن در داستان فارسی معمولا طبق یک سری کلیشه‌ها طراحی می‌شود. شما در داستان‌هایتان قصد داشتید این کلیشه‌ها را بشکنید و از زاویه‌ای جدید به شخصیت زن بپردازید؟

من سعی کرده‌ام مثل هیچ‌کس نباشم و خود خودم باشم و اگر شما هم این برداشت را کرده‌اید بسیار خوشحالم. نظر خودم این است که داستان‌هایم همه به قولی زنانه هستند و خودم زنانه نویسم و این را کاملا طبیعی و بدیهی می‌دانم؛ چراکه یک زن هستم و اگر قرار باشد بنویسم زنانه می‌نویسم و لا غیر … هرچند در وجود همه آدم‌ها جنبه‌هایی از زنانه و مردانه هست؛ ولی بیشتر یک زن هستم و دغدغه‌هایم از جنس زنانه.

این روزها بحث از روابط و به عبارتی «مافیای ادبی» در محافل شایع شده است. شما به چنین پدیده‌ای اعتقاد دارید؟

البته در دنیای ادبیات هم مثل دنیاهای دیگر مافیا وجود دارد و متاسفانه هرچه بیشتر در این جهان پیش می‌رویم، بیشتر می‌فهمیم؛ اما من سعی کرده‌ام مسیر خودم را در پیش بگیرم و از این نوع روابط پرهیز کنم. اولویت من نوشتن قصه است و امیدوارم که داستان‌هایم راه خودشان را باز کنند. من طوری به خواندن و نوشتن عادت کرده‌ام که سایه‌اش را روی سایر چیزها و دنیای اطرافم حس می‌کنم و حتی گاهی حس می‌کنم که چاره‌ای جز این راه ندارم. به‌نوعی مجبورم این راه را انتخاب کنم.

به‌عنوان یک نویسنده چقدر به مخاطب توجه دارید؟

خیلی به مخاطب فکر می‌کنم و دل‌خوش به این هستم که چون صادقانه و خالصانه و از دل می‌نویسم امیدوارم به مقصود خود رسیده باشم.

و سخن آخر

آرزوی بهترین‌ها برای شما دارم و متشکرم.

انتشار در بامداد جنوب ۲۱ اسفند ۹۷

زینب علیزاده لوشابی درزمینۀ ادبیات کودک بیش از بیست اثر را منتشر کرده و چهار اثر نیز در مرحله چاپ دارد. از آثار او کتاب «توپولو» برگزیده جشنواره «حیات» سال ۱۳۹۵ و «قصه‌یه‌قصه» برگزیده کتاب‌تصویری‌کودک در سال ۱۳۹۴ و جایزه‌ادبی اصفهان در بخش داستان‌کوتاه سال ۱۳۸۵ به چشم می‌آید. آثار او در سال‌های اخیر به چاپ‌های متعددی رسیده ازجمله: «قصه‌های‌پندآموز مثنوی‌معنوی» به چاپ شصت‌وسه «قصه‌های‌پندآموز گلستان‌وبوستان» چاپ پنجاه‌وسه و «قصه‌های‌پندآموز جوامع‌الحکایات» و «قابوسنامه» چاپ چهل‌ونه رسیده است. انتشار مقالات پژوهشی درزمینۀ ادبیات داستانی، ویرایش چندین کتاب و برگزاری کارگاه‌های داستان‌نویسی‌خلاق برای نوجوانان و کودکان، همکاری با دانشنامه امام‌خمینی به‌عنوان نگارنده و ویراستار، همکاری با مجلات کودک و نوجوان مانند: کیهان بچه‌ها، همشهری دوچرخه، ارغوان، دوست خردسال، سنجاقک، ملیکا، روزهای زندگی بچه‌ها، دوست کودک، دوست نوجوان، سلام بچه‌ها، انتظار نوجوان. از دیگر فعالیت‌های او محسوب می‌شود.

مجموعه آثار : در سال ۹۷ آرزوی پاک‌کن، انتشارات اسحاق، توپولو (برگزیده نخست جشنواره‌ادبی حیات) امیدصبا، در سال ۹۶ مجموعه‌داستان‌های‌گوگوری؛ پنج جلد، باهوش، کشتی‌روی‌ابرهای‌سیاه (از مجموعه غیبت پیامبران). انتشارات جمکران. ضرب‌المثل‌ها و قصه‌ها(آشنایی‌کودکان با ضرب‌المثل‌های فارسی‌ و جایگاه‌ استفاده‌ آن‌ها) انتشارات براق. در سال۹۵ کدام خوب؟ کدام بد؟، نشر آسمانه، قصۀیه‌قصه (برگزیده مسابقه و خلق کتاب تصویری ۱۳۹۴)، انتشارات علمی‌وفرهنگ، در سال ۹۴ قصه‌های‌شیرین‌مادربزرگ، قصه‌های‌شیرین‌پدربزرگ، انتشارات دانشیاران ایران. سگ‌تنبل، الاغ‌ساده‌لوح، صحبت‌نابجا ، خرگوش‌باهوش ،کلاغ و مار، انتشارات براق، مجموعه‌داستان‌های سبک‌زندگی اسلامی، انتشارات زمزم هدایت. در سال ۹۳ قصه‌های‌پندآموز مثنوی‌معنوی، قصه‌های‌پندآموز کهن، قصه‌های‌پندآموز گلستان و بوستان، قصه‌های‌پندآموز جوامع الحکایات و قابوس‌نامه انتشارات هنارس

خانم علیزاده شما فعالیت‌های متنوع و متعددی درزمینۀ ادبیات داشتید؛ اما عمده آثار چشم‌گیر شما درزمینۀ ادبیات کودک بوده است. از انگیزه ورودتان به ادبیات کودک بفرمایید؟

به نظر من ادبیات کودک، ادبیات پایه‌ای و زیربنایی است. ازآنجاکه کودکان دنیای بکر و دست‌نخورده‌ای دارند، برقراری ارتباط با آن‌ها به وسیله داستان برایم لذت بیشتری دارد. کودکان معصوم هستند و جهان را معصومانه نگاه می‌کنند و در دنیای زیبای آن‌ها خبری از پلیدی‌های جهان بزرگ‌سالی نیست، به طبع نویسنده کودک هم با دنیای داستانی پاکیزه‌تری روبه‌رو است. این ویژگی با روحیه شخصی‌ام مناسبات بیشتری دارد.

 به دنیای بکر کودکان اشاره کردید، دست یافتن به این جهان دست‌نخورده و ارتباط با آن به نظر ساده نیست؟

دقیقاً، نوشتن برای کودکان کار ساده‌ای نیست. جهان کودکان مختصات خاص خودش را دارد. کودک از دید خودش جهان را ارزیابی می‌کند که با جهان بزرگ‌سال تفاوت زیادی دارد؛ بنابراین نویسنده کودک در چند زمینه به‌شدت با محدودیت مواجه است. اول مفاهیم قابل درک و فهم برای کودک، مفاهیمی که مناسب سن و جهان‌بینی‌اش باشد. دوم روش‌های قابل درک قصه‌گویی که با آن ارتباط برقرار کند و سوم دایره لغاتی که کودکان بتوانند درک کنند. بدیهی است که طیف محدودی از واژگان را شامل می‌شود. با همه این احوال متأسفانه بسیاری از اوقات این نوع ادبی و نویسندگانش دست‌کم گرفته می‌شود.

باوجود این محدودیت‌ها در زمینه خلق اثر برای کودکان، شما وارد این عرصه شده‌اید و موفق هم بودید. از مسیری که طی کردید بفرمایید؟

من کار جدی کودک را با بازنویسی و ساده‌نویسی داستان‌های کهن ایرانی شروع کردم. داستان‌های مثنوی‌معنوی مولوی، داستان‌های بوستان و گلستان، داستان‌های جوامع‌الحکایات و قابوس‌نامه و منطق‌الطیر را برای کودکان ساده‌نویسی کردم.  سعی کردم زبان این حکایت‌های شیرین و آموزنده را برای کودکان به زبان امروز نزدیک کنم تا کودکان هم بتوانند از آن بهره ببرند. پس‌ازآن سراغ ادبیات خلاقانه رفتم و با دو دوره شرکت در مسابقه و کارگاه کتاب تصویری، به همراه تصویرگر، کتابی تصویری خلق کردیم. ازآنجا بود که پیوسته برای کودکان نوشتم و الان هم رمانی فانتزی برای نوجوانان در دست دارم.

مسیر نویسندگی‌ خودتان را سریع و صریح شرح دادید. قطعاً مشکلاتی هم در این زمینه داشتید. از این مشکلات که خودتان یا نویسندگان کودک با آن مواجه هستند توضیح می‌دهید؟

نویسنده تازه‌کاری که می‌خواهد خودش را به بازار نشر معرفی کند، ابتدای ‌راه دشوار و سختی قرار دارد. چون معمولاً ناشرها اعتقاد و حوصله‌ای برای سرمایه‌گذاری انسانی ندارند و اصولاً به منافع کوتاه مدتشان توجه دارند و نه بلندمدت ؛ بنابراین ترجیح می‌دهند سراغ نویسنده‌هایی بروند که پیش از این ناشرهای دیگر آن‌ها را به مخاطبان معرفی کرده‌اند و مخاطبان با آثارشان آشنا هستند. اگر هم نویسنده تازه‌کاری را بیابند که قلم خوبی دارد و با او شروع به همکاری کنند؛ اما بسیاری از مواقع شرایط ناعادلانه‌ای برای نشر آثارش پیش روی او قرار می‌دهند. او هم ناگزیر است بپذیرد تا بتواند خودش را از این رهگذر به بازار نشر معرفی کند. من برای انتشار آثارم مسیر سختی را طی کردم. بارها به انتشارات مختلف مراجعه کردم. گاهی با برخوردهای ناخوشایندی هم مواجه شدم؛ اما چون هدفم برایم مهم بود مأیوس نشدم و ادامه دادم.

به نظر می‌رسد امروزه ناشران در زمینه ادبیات داستان بزرگ‌سال اقبالی زیادی نسبت به نشر آثار تألیفی فارسی ندارد و بیشتر به نشر آثار ترجمه روی آورده‌اند. وضعیت ادبیات کودک در بحث تألیف و ترجمه چگونه است؟

واقعیت این است که اقبال مخاطبان به آثار خارجی بیشتر است. شاید به دلیل تنوع بیشتر. شاید هم به این دلیل که ناشران مایلند کار ترجمه بیشتری روانه بازار نشر کنند. چون چاپ کار ترجمه برای ناشر راحت‌تر از چاپ کتاب‌های تألیفی است. نیازی به رعایت حق کپی رایت نیست. هزینه تصویرگری را هم پرداخت نمی‌کنند چون تصاویر موجود است.

البته آشنایی مخاطب کودک و نوجوان با تنوع سلیقه‌ها و فکرها در آن سوی مرزهای کشور خیلی خوب است؛ اما متاسفانه تا حدودی آثار ترجمه خارجی آن قدر در بازار زیاد شده که طعم آثار وطنی را در ذائقه مخاطب از یاد ‌برده یا مورد بی‌مهری قرار می‌دهد.

معمولاً ناشران برای عدم چاپ آثار تألیفی بزرگ‌سال، اقبال مخاطب و فروش را بهانه می‌کنند؛ اما در کارنامه شما با آثاری مواجه هستیم که به چاپ‌های بیش از پنجاه و شصت طی چند سال رسیده است.

کتاب‌های کودک بااینکه پرفروش است و از لحاظ اقتصادی می‌تواند سرمایه خوبی را به گردش بیندازد؛ اما بسیاری از ناشران همیشه از وضعیت فروش می‌نالند. درحالی‌که اگر کسی باید بنالد، نویسنده است که سهمش از بازار نشر در حد ناچیزی است و در بسیاری از مواقع پایمال هم می‌شود. همان‌طور که قبلاً هم گفتم نویسنده کودک در شروع به‌اجبار با شرایط ناعادلانه‌ای روبه‌رو می‌شود. گاهی اصلاً حق تألیف پرداخت نمی‌شود. این برای نویسندگانی است که ناشر هزینه را تقبل کرده است وگرنه برخی مجبورند برای چاپ هزینه نشر را تقبل کنند که پیامدهای دیگری در بحث پخش و فروش با آن مواجه می‌شوند.

قبول دارم که ناشران بیشتر از اینکه به سویه فرهنگی کار توجه داشته باشند، برایشان مسأله اقتصادی مهم است و البته طبیعی است به‌هرحال ناشر نگران آینده سرمایه‌ای است که به اشتراک می‌گذارد.

می‌توان درک کرد که ناشر نگران سرمایه‌گذاریش باشد و تمرکزش را روی بحث اقتصادی کار بگذارد؛ اما نه در حدی که کیفیت و محتوای کار را فدا کنند. یکی از مشکلات این حوزه فقدان کارشناس ادبیات کودک در بسیاری از انتشارات‌هایی است که به نشر کتاب کودک می‌پردازند. اگر در انتشارات کارشناس ادبیات‌کودک باشد و کارهای ارزشمند را انتخاب کند، آن وقت ریسک سرمایه‌گذاری برای ناشر هم به حداقل می‌رسد.

به فقدان کارشناس ادبیات‌کودک در نشر اشاره کردید؛ اما در زمینه آکادمیک هم این فقدان به چشم می‌آید. ادبیات کودک در ایران رشته نوپایی است و مراکزی که آن را ارائه می‌دهند محدود هستند به طبع در زمینه‌هایی که نیاز به کارشناس‌های این‌چنینی باشد کار با گره مواجه شود. هرچند می‌توان از کارشناسان تجربی بهره گرفت؛ اما به نظرم صرفه نظر کردن ناشران از کارشناس بیشتر بعد اقتصادی داشته باشد. به‌هرحال خیلی از ناشران حرفه‌ای عمل نمی‌کنند و تمایلی برای هزینه در این بخش ندارند. همان‌طور که برای ویراستاری و … هم همین رویه را پیش می‌گیرند.

ببینید فقدان کارشناس ادبیات کودک باعث شده است برخی ناشرها از این طرف بیفتند و برخی از آن سو. گاهی آن‌چنان کتاب‌های بی‌ارزش و کم ارزشی با تصویرگری‌های پرهزینه به اسم کتاب کودک چاپ می‌شود که دهان انسان از تعجب بازمی‌ماند، با این توجیه که وظیفه ادبیات کودک فقط سرگرم کردن اوست. گاهی هم عده‌ای فقط به محتوا می‌اندیشند. در زمینه ادبیات کودک تخصصی ندارند و فرم این کار را  هم نمی‌شناسند. محتوای ساده‌سازی نشده را به اسم ادبیات مذهبی و اخلاقی به صورت شعر و داستان و کتاب آموزشی کودک وارد بازار نشر می‌کنند و نمی‌دانند از این راه چه ضربه‌ای به آن محتوا وارد می‌کنند.

سویه خودتان نسبت به مقوله آموزش و داستان چگونه است؟ به نظرتان تا چه حد می‌توان از مفاهیم آموزشی در داستان استفاده کرد؟

کودک فقط با داستان سرگرم نمی‌شود؛ بلکه با آن زندگی می‌کند. قصه و داستان روی کودکان تأثیری دوچندان دارد؛ بنابراین گاه برخی نویسنده‌ها از این فرصت استفاده می‌کنند و مفاهیم مورد نظرشان را در قالب داستان به مخاطب کودک انتقال می‌دهند. چون دراین صورت هم حرفشان را غیرمستقیم زده‌اند و هم کودک ناخودآگاه تأثیر می‌گیرد. البته برخی در این شیوه افراط می‌کنند و گاهی این مفاهیم آن قدر پررنگ می‌شود که جنبه داستانی کتاب را تحت تأثیر قرار می‌دهد و به کتاب آموزشی نزدیک می‌شود. وقتی این اتفاق می‌افتد به نظر من تأثیر متن و محتوای ارائه‌شده در آن کم می‌گردد.

به نظر من اگر کسی قصد آموزش دارد، بهتر است کتاب آموزشی برای کودک بنویسد و نه داستان؛ اما اگر قرار است نویسنده داستانی تعریف کند و در آن قصه احیاناً نکته آموزشی‌ای قرار بدهد؛ این پذیرفتنی است.

خارج از فضای آکادمیک، بحث آموزش ادبیات کودک، به خصوص داستان‌نویسی برای کودکان چگونه است؟ یا به طور مثال آموزش داستان‌نویسی به کودکان و نوجوانان.

آموزش داستان‌نویسی در ایران بیشتر برای بزرگسالان و نوجوانان وجود دارد. از آنجایی‌که کودک هنوز یک سری مفاهیم پایه را درست فرانگرفته است؛ آموزش داستان‌نویسی به او کار دشواری است. به همین دلیل کلاس‌ها و کارگاه‌های آموزش داستان‌نویسی برای کودکان بسیار کم است و در برخی شهرها اصلاً چنین کلاس‌هایی وجود ندارد. من خودم تاکنون دو دوره کلاس‌های آموزش داستان‌نویسی به کودکان را در شهر قم برگزار کرده‌ام و تا جایی که می‌دانم در این شهر پیش از این برگزاری چنین کلاسی برای کودکان سابقه نداشته است.

شرکت در این دوره‌ها چقدر مفید به نظر می‌رسد؟

بدیهی است که داستان‌نویس شدن فقط با یک یا دو دوره کلاس رفتن میسر نمی‌شود. در کنار کلاس، فرد باید انگیزه و استعداد و مهم‌تر از همه تلاش کافی برای نویسنده شدن داشته باشد. این نکته را هم باید در نظر گرفت که برگزاری کارگاه‌های داستان‌نویسی برای کودکان و یا حتی داستان‌نویسی‌کودک در ایران نوپاست و این امید هست که در آینده به رشد بهتری در این زمینه برسیم.

در کودکی نسل خودمان، ادبیات‌کودک به معنای واقعی مورد توجه نبود. یک سری کتاب‌های محدود شبیه کارهای احسان یارشاطر، مهدی آذریزدی و…  در بازار  بود که البته به نظرم تا حدودی  استقبال ‌می‌شد. توجه نسل جدید را به کتاب و کتاب‌خوانی چگونه می‌بینید؟

اگر قرار بر مقایسه امروزه با دوران کودکی خودمان باشد، امروزه کتاب‌های رنگارنگ و متنوع کودک در بازار وجود دارد. هم ایرانی هم خارجی. هم‌داستانی هم آموزشی و هم شعر؛ اما زمان ما این نگاه حرفه‌ای به ادبیات کودک وجود نداشت. به همین دلیل کتاب کودک آن‌چنانی در بازار نبود. با همه این اوصاف به گمانم زمان ما اشتیاق به کتاب‌خوانی بیشتر بود تا نسل الان.  شاید چون رقبایی مثل شبکه‌های متنوع تلویزیون و یا  انیمیشن‌های رنگارنگ برای نمایش‌خانگی و… در دسترس نبود و این رقبا روزبه‌روز هم در حال افزایش است. ازاین‌رو اگر کودکی کتابی با تصویرهای رنگارنگ می‌یافت، آن را با اشتیاق می‌خواند و سیر نمی‌شد.

و سخن آخر

تشکر می‌کنم از شما آقای علیزاده برای این گفتگو و اینکه دغدغه‌های مهمی را مطرح می‌کنید و در پی راه‌حل می‌گردید.